सेंद्रिय शेतीचे व्यवस्थापन कसे करता येईल ?

शेतक-यांनी कमी खर्चाची, व शाश्वत शेती पध्दती नेमकी कशी करावी हे शिकुन घेतले पाहिजे व ग्राहक जनतेने सेंद्रीय अनुसेवनाचे महत्व समजून रसायनमुक्त अन्नाची मागणी केली पाहिजे. रासायनिक शेती करणे सोडल्यानंतर पहिल्याच वर्षी पूर्वीकडे निवळ उत्पन्न मिळवता येते पण त्यासाठी पिकाचे आयुष्य, विविध कालावधीत लागणा-या मूलद्रव्याची गरज, कीड व रोग प्रादुर्भावाची वेळ इत्यादी बारकाईने अभ्यासून त्यावर वेळेवर सेंद्रीय पध्दतीचा वापर केला पाहिजे. बहुसंख्य शेतकरी रासायनिक खते व कीडनाशके वापरणे सोडतात व सेंद्रीय शेती करतो. परंतु जेव्हा उत्पन्न कमी मिळते तेंव्हा सेंद्रीय शेतीला दोष देतात, अपुरा अभ्यास व मेहनतीची कमतरता या दोन गोष्टी यामागचे खरे कारण आहे.

वनस्पती व प्राणी यांच्या अवशेषापासून जे खत तयार होते त्याला सेंद्रिय खत म्हणतात.
सेंद्रिय खतांमध्ये महत्त्वाची खते म्हण्जे शेणखत, कंपोस्ट, हिरवळीची खते, गांडूळ खते, माश्यांचे खत, खाटिक खाण्याचे खत, हाडांछे खत, तेलबियांची पेंड इत्यादी.

१) शेणखत : शेण, मुत्र, गोठ्यातील पालापाचोळा इत्यादी घटकापासून तयार होणा-या खताला शेणखत म्हणतात. त्यामध्ये नत्र, स्फूरद व पालाश असते. शेणाचा महत्त्वाचा उपयोग म्हण्जे बायोगँसमध्ये उर्जा निर्मितीसाठी होतो आणि शिल्लक राहिलेले पातळ शेण पिकांच्या वाढीसाठी पोषक अन्नद्रव य म्हणुन वापरले जाते.
२) कंपोस्ट खत :- शेतातील गवत, पिकांचे कापणीनंतर उरलेले अवशेष, भुसा, उसाचे पाचट, कापसाची धसकटे इ. सेंद्रिय पदार्थाचे सुक्ष्मजीवजंतु मुळे विघटन होऊन त्यातील कार्बन नत्राचे प्रमाण कमी होते व चांगला कुजलेला पदार्थ तयार होतो त्याला कंपोस्ट म्हणतात. यामध्ये नत्र, स्फुरद आणि पालाश असते.
३) हिरवळीची खते :- लवकर वाढणा-या पीकांची निवड करून, त्यांची दाट पेरणी करुन पीक फुलो-यावर येण्याच्या आधी ते नागराच्या सहाय्याने जमिनीत गाडतात त्यापासून जमीनीला नत्र मिळते. जमिनीचा पोत सुधारतो व ती सुपीक बनते. अशा खतांना हिरवळीचे खत म्हणतात.
गाडलेल्या पिकांना कुजण्य़ासाठी दीड ते दोन महिन्यांचा कालवधी लागतो. ताग, धैच्या, मूग, चवळी, गवार, शेवरी, बरसीम, ग्लीरीसिडीया तागापासून नत्राचा पुरवठा ५ ते ६ आठवड्यात होतो.मुगाचा पालापाचोळा जमिनीत गाडल्यामुळे गव्हाच्या उत्पादनात चांगली वाढ होते.
४) गांडूळ खत – ह्या खतात गांडूळाची विष्ठा, नैसर्गिकरित्या कुजलेले पदार्थ, गांडूळाची अंडीपूंज, बाल्यावस्था आणी अनेक उपयुक्त जीवाणूंचा समावेश असलेल्या खताला गांडूळ खत म्हणतात.
५) माशाचे खत – समुद्रकिनारी वाया गेलेल्या माशांपासून तसेच माशाचे तेल काढल्यानंतर उरलेल्या अवशेषापासून जे खत तयार होते ज्यात नत्र, स्फुरद आणि पालाश यांचे प्रमाण भरपूर असते याला माशाचे खत म्हणूनही म्हंटले जाते.
६) खाटीकखान्याचे खत – खाटीकखान्यात जनावरांचे रक्त व अवशेषापासून जे खत बनवितात त्याला खाटीकखान्याचे खत म्हणतात यात नत्र आणि स्फुरद चांगल्या प्रमाणत असते.
डॉ.अनिरुद्ध धैर्यधर जोशी (सद्गुरू श्री अनिरुद्धबापूंनी) यांनी ग्रामविकासाचा मंत्र दिला व काळाची पावले ओळखून कर्जत कोठम्बे येथे ’अनिरूद्धाज्‌ इन्स्टिट्यूट ऑफ ग्रामीण विकास’ हया संस्थेमध्ये सेंद्रिय शेतीचा
पदविका व पदवी अभ्यासक्रम सुरु केला. वरील सर्व गोष्टींचा विचार करता येणाऱ्या काळात संद्रीय शेती करणे सर्वार्थाने उपयोगी होणार आहे.

सेंद्रीय शेतीचे जागतिक स्थान

संपूर्ण जगात सेंद्रीय शेतीमध्ये न्यूझिलंड, ऑस्ट्रेलिया व क्युबा हा देश क्रमांक एकवर आहे. उपलब्ध आकडेवारीनुसार भारतात ३ दशलक्ष हेक्टर जमिन सेंद्रीय शेतीखाली आहे. जंगलात औषधी वनस्पतीच्या रुपात असल्यामुळे प्रत्यक्षात दशलक्ष हेक्टर जमीन सेंद्रीयशेतीखाली आहे.ही आकडेवारी दरवर्षी वरचेवर वाढतच आहे.केंद्रीय पिकांमध्ये प्रामुख्याने फळझाडे, चहा, कॉफी मसाला पिके व मध्यप्रदेशांतील औषधी वनस्पतींचा समावेश आहे.गुजरातमध्ये ३० ते ४५ हजार हेक्टर जमीन सेंद्रीय कापूस पिकाखाली आहे.भारत सरकारचा वाणिज्य विभाग, अपेडा व कृषि विभाग संयुक्तपणे सेंद्रीय शेती विकासासाठी प्रयत्नशील आहेत.जगात सर्वात जास्त सेंद्रीय शेतीमालाची निर्यात नेवरलैंड, डेन्मार्क व बेल्जियमहून होते, तर आयात इंग्लंड

सेंद्रिय शेतीत देशी गाईला महत्व का देतात?

भारत हा प्राचीन सुजलाम सुफलाम समृध्द व भारताचा कृषि संस्कृति ही गोसंस्कृति होती. जमीन ही अन्नपूर्ण होती. कारण सेंद्रीय शेती पध्दतीमुळे तिची सुपीकता जोपासली जात होती. आणि सेंद्रीय शेतीचा मुळ पाया भारतीय देशी गाईने घातला होता. आणि म्हणूनच प्रत्येक शेतकन्याकडे मुबलक पशुधन असायचे, काळाच्या ओघात रासायनिक शेतीचा प्रचार व प्रसार करता करता त्यांचा अतिरेकी वापर होत गेला आणि आमच्या बळीराजाचे पशुही गेले. आणि पशुबरोबर त्याचे धनही गेले. आपणास मत वैभव पुन्हा प्राप्त करायचे असेल तर, सेंद्रिय शेतीस पर्याय नाही आणि भारतीय वंशाच्या देशी गाईशिवाय यशस्वीपणे सेंद्रिय शेती करणे शक्य नाही. हा सेंद्रिय शेतीत देशी गाईचे फार महत्वाचे आहे.

देशी गाय श्वसनावाटे जेवढा ऑक्सीजन घेते, त्यापैकी काही ऑक्सीजन मुक्त स्वरूपात बाहेर सोडते.म्हणून पूर्वी टी. बी. च्या रोग्याला गाईच्या गोठ्यात ठेवत होते.प्रयोगांती सिध्द झाले की शेतीला उपयोगी पडणान्या जीवाणूंची संख्या जर्सी, होल्स्टेन गाईच्या शेणापेक्षा देशी गाईच्या शेणात कैक पेटीने जास्त असते.गायीच्या खाण्यात चुकून जरी विषारी पदार्थ आला, तर त्याचा अंश दूध, मूत्र व शेणामध्ये येत नाही. देशी गाईचे शिंग, पाठीचा कणा व वशिंड यांचे खास वैशिष्टय म्हणजे सूर्यकिरणांचे दूधामध्ये स्वर्णक्षर करण्याचे असते. म्हणून गायीच्या दूधाचा तूपाचा रंग पिवळसर असतो.

गायीच्या गोमुत्रामध्ये तेहतीस प्रकारच्या वस्तू असतात. तेहतीस प्रकारच्या शक्तिचा उपयोग गायीच्या माध्यमातून मानवाला होवू शकतो. म्हणून गाय पवित्र व तिच्यात तेहतीस कोटी देवांची शक्ती वास करते. अति पवित्र आणि सेंद्रिय शेतीच्या दृष्टीने गाय ही खरी कामधनूच आहे.बळीराजाला मिळालेली हि एक नैसगिर्क देणगीच आहे.

गोमूत्राच्या वापराने रोग व कीड नियंत्रण :-

गोमूत्र देशी गायीचेच हवे असे नाही, तर देशी गोवंशामधील कोणाचेही मूत्र चालते. गाय लहान, मोठी म्हातारी असली तरी चालते, पाडा, बैल असला तरी चालतो. पण त्याच्या मूत्राची तीव्रता जास्त असल्याने ते कमी प्रमाणात वापरावे लागते. दूध देणारी गाय असली तर त्या गोमूत्रात लॅक्टोज असल्याने अधिक फायदा होतो. देशी गायीचे गोमूत्र मिळवताना असताना ती गाय २४ तास गोठ्यात बांधलेली नसावी. ती मोकळ्या वातावरणामध्ये कुरणामध्ये वनामध्ये फिरणारी असावी. गाभण गाय असेल तर, तिच्या गोमूत्रामध्ये हार्मोन्स असतात. त्याच्यामुळे वनस्पती निरोगी राहण्यास मदत होते.